ÖZEL EĞİTİM VE REHABİLİTASYONDA AİLE HİZMETLERİ

Özel Eğitim ve Rehabilitasyonda Aile Hizmetleri

Aile hizmetleri, zihinsel, bedensel, konuşma, duygusal, ruhsal, işitme, görme, öz bakım, sosyal ve diğer yönlerden özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine ihtiyaç duyan bireylerin ailelerine ilgili uzman personel tarafından çeşitli yöntem ve teknikler kullanılarak verilen hizmetler bütünüdür. Bu bireylerin ailelerine götürülen hizmetler, verilen bütün hizmetlerin etkililiğini artırır ve hedeflenen amaca daha kısa sürede ulaşılmasını sağlar.

Özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine ihtiyaç duyan bireylerin ailelerine yönelik verilen hizmetler genel olarak; aile ziyaretleri, psikolojik danışmanlık, aile danışmanlığı ve rehberlik, aile eğitim ve seminerleri, aile terapisi ve sosyo-kültürel etkinler gibi hizmetleri kapsar. Bu hizmetler her ne kadar ailelere verilen hizmetler olsa da yine de bu hizmetlerin odağında özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine ihtiyaç duyan bireyler vardır. Çünkü genellikle aileler tarafından bu bireylerin kabullenilmesi, ailenin çocuğu hakkında yeterli bilgiye sahip olması ve çocuğuna uygun davranışlarda bulunması ve kurumda verilen eğitimin aile tarafından evde devam ettirilmesinin sağlanması amaçlanır.

Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Hizmetlerinde Aile Eğitiminin Amacı

Aile Eğitimine İhtiyaç Duyulmasının Nedeni ve Ailenin Katılımının Faydaları
Günümüzde, normal eğitim olanaklarından yararlanamayan ya da normal eğitime devam edip özel eğitime ihtiyaç duyan engellilere yönelik özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerinde; özel eğitimin temel ilkelerine uygun olarak engelli bireyin kendisi, ailesi ve kurum birbirini tamamlayan bütünün birer parçaları olarak değerlendirilmektedir.

Özel eğitim gerektiren çocukların eğitiminde önemli yeri olduğu bilinen aile eğitiminin amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

a) Ailenin, engelli çocuğun kabulünü sağlamak,

b) Ailenin, haklarını ve sorumluluklarını anlamasını sağlamak,

c) Aile ile işbirliği yapmak,

ç) Ailenin belli programları uygulamasını sağlamak,

d) Aileyi diğer kaynaklar hakkında bilgilendirmek.

Kurumlarda verilen özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine ailenin katılımının sağlanması her şeyden önce özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine ihtiyaç duyan bireyler ve aileleri için bir ihtiyaçtır.

Birçok çalışmada anne-babaların kişilik özelliklerinin, beklentilerinin, aile ilişkilerinin, sosyo-ekonomik ve kültürel özelliklerinin, destek gereksinimlerinin ve aile içi görev dağılımlarının, çocuklarının eğitim programlarına katılımlarını etkilediği belirlenmiştir. Bu nedenle, aile katılımının artırılabilmesi için çocuğun o andaki performans düzeyinin değerlendirilmesinin yanı sıra anne-baba-çocuk etkileşiminin, ailenin yapısının, fonksiyonlarının, duygusal güçlerinin, problem çözme becerilerinin, kaynaklarının ve gereksinimlerinin belirlenmesinin önemli olduğu sonucuna varılmıştır.

Her türlü aile eğitimi programının planlanmasında; ailenin ve çocuğun gereksinimlerinin belirlenmesi öncelikle ele alınmalıdır. Aile eğitim programları, ailelerle birlikte belirlenecek zaman dilimlerinde ve her yıl geliştirilerek yeniden uygulanmalıdır. Aile eğitim çalışmaları, gereksinimler dikkate alınarak bireysel ya da grup çalışması olarak planlanmalıdır. Aile eğitim programları, bireyin anne babası, kardeşleri ve çocuğun bakımı ve eğitiminden sorumlu diğer bireylerin, koşullara göre birlikte ya da farklı eğitim programları içinde eğitilmeleri ve bilgilendirilmeleri sağlanarak sürdürülür.

Bu gereksinimler doğrultusunda özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine aile katılımının sağlanması;

* Ailelerin; çocuklarının durumunu anlamalarını ve çocuklarını kabullenmelerini,
* Engelli bir çocuğa sahip olması nedeniyle utanan ve onu topluma çıkarmak istemeyen veya aşırı koruyucu ve kollayıcı olan ailelerin bu tür olumsuz düşünce ve davranışlarının ortadan kalkmasını,
* Çocuklarından kapasiteleri ve yetenekleri üstünde beklentileri olan ve bu nedenle çocuklarına zarar veren ailelerin bu beklentilerinin azalmasını,
* Ailelerin; çocuklarına model olmalarını, tutarlı davranmalarını, bir başka çocukla kıyaslamamaları gerektiğini öğrenmelerini,
* Ailelerin bilinçsizce uyguladığı ceza ve ödüllerin çocuklarına zarar verdiğini ve disiplinin sağlanmasında uygun davranış kalıplarının olması gerektiğini, sevginin önemini,
* Kurumların vereceği özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetleri öncesinde, ailelerin çocuklarını eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine hazırlamalarını, eğitim seanslarına zamanında gelmelerini,
* Kurumlarda verilen eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerinin aileler tarafından sık sık tekrar edilerek pekiştirilmesini, verilen eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerinin kalıcılığının sağlanmasını,
* Ailelerin; birbirleri ile etkileşim ve iletişim kurmalarını, birbirlerine yardımcı olmalarını, çevreleri ile iyi ilişkiler geliştirmelerini,
* Ailelerin; problem çözme becerilerinin ve farkındalık alanlarının gelişmesini,
* Kurumların vermiş olduğu diğer hizmetlere ailelerin yardımcı olmasını, sağlar.

Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Hizmetlerinde Aile Eğitiminin Önemi

Özel eğitim gereken bireylerde kalıcı davranış değişikliklerinin oluşturulabilmesinde sadece kurumların çabasının yeterli olmayacağını artık herkes bilmektedir. Bununla birlikte engelli birey ile yaşamanın, bu duruma uyum sağlamanın ve alışmanın çeşitli zorlukları bulunduğu unutulmamalıdır. Tüm bu nedenlerle özel eğitime gereksinimi olan çocuğa sahip anne ve babaların bir araya getirilerek onların etkileşimlerini güçlendirmek ve ebeveynlikle ilgili bilgilerini desteklemek amacıyla kurumlarla işbirliği içerisinde olmaları ve kurumlardaki aile eğitim programlarına katılımlarının sağlanması son derece önem taşımaktadır. Her şeyden önce, erken eğitimde ailenin oynadığı rolün önemi ortadadır. Çocuk eğitime ne kadar erken yaşta başlarsa, eğitimden faydalanma imkanı da o kadar çok artar. Ayrıca özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanan çocukların da zamanının büyük bir çoğunluğunun ailede geçmesi nedeniyle, kurumlarda verilen eğitimin ailede devamının sağlanmasının gerekliliği ailelerce bilinmelidir. Çocuğa sahip bir ailenin en önemli görevi dünyaya getirdiği çocuğu en iyi şekilde yetiştirmek olduğuna göre, aile çocuk yetiştirme konusunda ne kadar bilgili olursa çocuğunu yetiştirebilmek için yapabilecek çok şeylerinin olduğunun da o kadar farkında olur. Çocuklarına nasıl davranacağını bilmeyen bir anne baba, farkında olmadan ortadan kalkmasını istediği bir davranışın oluşum sıklığının artmasına ve yerleşmesine neden olabilir. Hatta birçok aile yapmış olduğu davranışlarla çoğu zaman çocuğuna zarar verebilmektedir. Bu davranışlar genellikle bilinçsizce yapılmış davranışlardır. Bu nedenle ailelerde farkındalık alanının artırılmasında aile eğitimleri anahtar rolünü üstlenmektedir. Kurumda verilen özel eğitim ve rehabilitasyon programlarının evde uygun bir şekilde devam ettirilmesi ancak ve ancak kurum – aile işbirliğinin sağlanması ile mümkün olabilir.
Özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerinin kesintiye uğramadan devamlı bir şekilde verilmesi bu bireyler için ne kadar gerekli ise aile eğitimlerinin sürekliliği de o kadar gereklidir. Bu nedenle özel eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerini sunan kurumlar, eğitime ailelerin aktif katılımlarının sağlanmasında gerekli olan tüm önlemleri almak zorundadırlar. Özel eğitime gereksinimi olan çocuklara verilecek eğitimin etkili ve başarılı olması, ev ve okul gibi farklı iki ortamdaki yaklaşım ve davranışların tutarlı olmasıyla yakından ilgilidir. Okulda uygulanan eğitim ilke ve yöntemlerinin ev yaşantısıyla bağdaştırılması ,eğitimcinin ana ve babadan; ana babanın da eğitimciden yararlanması şeklinde kurulacak iş birliği, çocuğun eğitiminin yalnız okulda değil, evinde ve diğer sosyal çevrelerinde de süreklilik kazanmasına yardımcı olacaktır. Aile eğitim programları; özel eğitim öğretmeni, fizyoterapist, çocuk gelişimi ve eğitimi öğretmeni, okul öncesi eğitim öğretmeni, sosyal hizmet uzmanı, dil terapisti, psikolog, psikolojik danışman, özel eğitim sınıf öğretmeni, aile ve evlilik terapisti, psikiyatrist, nörolog, fizik tedavi uzmanı, eğitim odyoluğu gibi meslek elemanlarından oluşan ekip tarafından verilmelidir. Bunun yanı sıra gerektiğinde doktor ve hemşire gibi sağlık elemanlarının, üniversitelerden akademisyenlerin desteği ve görüşü de mutlaka alınmalıdır. Aile eğitimlerini veren kişilerin; donanımlı ve tecrübeli olması eğitimlerin verimliliğini artırır. Yeterli donanıma ve tecrübeye sahip olmayan kişiler tarafından verilen aile eğitimleri bir takım riskleri de beraberinde taşır.
Sonuç olarak, özel eğitime gereksinimi olan çocukların eğitimine ailelerin katılımını sağlayabilmek için, aile eğitim programı uygulamaları önem taşımaktadır. Bu nedenle, aile eğitim programları, ailelerle birlikte saptanarak belli aralıklarla her yıl yeniden geliştirilerek uygulanmalıdır.

 

 

Psikolog

Mustafa EROL